Czy zięć po mnie dziedziczy?

Jedną z dziedzin prawa, którymi zajmuje się notariusz na co dzień, jest prawo spadkowe, tj. dotyczące ogółu spraw związanych z dziedziczeniem po zmarłych i rozporządzaniem swoim majątkiem na wypadek śmierci.

Chociaż temat jest nadal dość drażliwy, warto jednak zainteresować się nim choć pobieżnie. Zwłaszcza, że w mediach krąży wiele błędnych informacji, jak choćby to, że synowa/zięć dziedziczą po nas. Wyjaśnijmy na wstępie – nie dziedziczą, jeśli nie sporządzimy testamentu, w którym napiszemy, że chcemy by dziedziczyli. „Z automatu” nie dziedziczą.

A kto dziedziczy? Czy mamy na to wpływ? Mamy, ale po kolei.

W Polsce występują dwie drogi dziedziczeniaustawowa (ten tzw. „automat” – kiedy nie sporządziliśmy testamentu i dziedziczenie po nas odbywa się zgodnie z ustalonym w prawie porządkiem) oraz testamentowa (kiedy sporządziliśmy testament, w którem wskazaliśmy, kto ma po nas dziedziczyć).

Zatem sposobem zmiany ustalonego w prawie porządku dziedziczenia jest testament. O testamentach piszemy w osobnym artykule. Na ten moment warto odpowiedzieć sobie na pytanie – co jeśli zmarły nie sporządził testamentu?

Na taką okoliczność odpowiada Kodeks cywilny, czyli ustawa, która reguluje zasady dziedziczenia w Polsce. Jest w nim przewidziane kto dziedziczy, jeśli zmarły nie pozostawił testamentu lub jeśli z jakiś powodów dziedziczenie testamentowe zostaje wyłączone (o tym również w osobnym artykule). To, kto dziedziczy zależy od przepisów będących w życiu w chwili śmierci zmarłego, a na ten moment kolejność wygląda tak:

  1. W pierwszej kolejności dziedziczą dzieci i małżonek zmarłego, w częściach równych (przykład A). Jednak, udział spadkowy małżonka, nie może być mniejszy niż 1/4 – tj. kiedy zmarły miał więcej niż 3 dzieci, małżonek dziedziczy w 1/4, a dzieci dzielą się pozostałymi 3/4 w częściach równych (przykład B).

Żeby łatwiej wytłumaczyć kto po kim, będziemy posługiwać się przykładami. Na potrzeby wszystkich przykładów w tym artykule przyjmijmy, że żadna ze zmarłych osób nie napisała testamentu.

Przykład A:

We wrześniu 2021 roku zmarł Jan. Był żonaty z Anną, miał dwoje dorosłych dzieci – Stanisława i Zofię. W takiej sytuacji po Janie jako spadkobiercy ustawowi dziedziczą żona Anna oraz dzieci – Stanisław i Zofia, po 1/3 części każde z nich.

Przykład B:

We wrześniu 2021 roku zmarła Marianna. Pozostawiła po sobie męża Jerzego oraz 4 dzieci – Sylwię, Katarzyną, Marka i Michała. W tej sytuacji po Mariannie dziedziczy mąż Jerzy w 1/4 części, a dla dzieci zostaje do podziały ¾ - czyli każde z nich dziedziczy w 3/16 części (3/4 dzielimy na 4 osoby).

Przykład C:

Zenon zmarł w listopadzie 2020 roku. Zenon nie miał żony – był rozwodnikiem. Pozostawił po sobie 2 dzieci – Justynę i Macieja. Zatem spadkobiercami ustawowymi po Zenonie są Justyna i Maciej – po 1/2 części każde z nich.

Od tego momentu mówimy już tyko o sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił po sobie żadnych zstępnych

ZSTĘPNI – krewni w linii prostej „w dół” – dzieci, wnuki, prawnuki, praprawnuki etc. UWAGA: Mówimy tylko o osobach żyjących (również niepełnoletnich!) w chwili otwarcia spadku, tj. śmierci zmarłego, ewentualnie o osobach już poczętych (tzw. nasciturus).

2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych, a dalej odpowiednio jego zstępnym;

Przykład:

We wrześniu 2021 roku zmarł Jan. Był żonaty z Anną, miał dwoje dorosłych dzieci – Stanisława i Zofię, jednak Stanisław zmarł w kwietniu 2019 roku, pozostawiwszy córki – Jagodę i Aleksandrę oraz żonę Marię. W takiej sytuacji po Janie jako spadkobiercy ustawowi dziedziczą żona Anna – w 1/3 części, córka Zofia – w 1/3 części oraz wnuczki – Jagoda i Aleksandra – po 1/6 części każda z nich (1/3 która przypadałaby Stanisławowi dzieli się na jego 2 córki). Synowa Maria nie dziedziczy po Janie!

Zofia ma syna – Tomasza, jednak nie dziedziczy on po Janie w tym układzie, ponieważ Zofia żyje.

3. Jeśli zmarły nie pozostawił zstępnych (tj. dzieci, wnuków, prawnuków) – dziedziczą po nim małżonek w 1/2 części i rodzice – po 1/4 części;

Przykład:

W grudniu 2021 roku zmarł Michał, pozostawiwszy po sobie żonę Krystynę. Małżeństwo nie miało dzieci. Spadkobiercami ustawowymi po Michale są zatem żona Krystyna (która dziedziczy połowę spadku) oraz rodzice Jerzy i Marianna (po 1/4 dla każdego z nich).

4. Jeśli zmarły nie pozostawił dzieci i małżonka – np. był bezdzietnym kawalerem – dziedziczą po nim jego rodzice po 1/2 części każde z nich;

Przykład:

W marcu 2021 roku zmarł Damian, który nie miał dzieci ani żony (był kawalerem lub bezdzietnym wdowcem lub rozwodnikiem). Spadkobiercami ustawowymi po Damianie są zatem rodzice Tadeusz i Beata (po 1/2 dla każdego z nich).

5. Jeśli któreś z rodziców, które miało dziedziczyć, nie dożyło otwarcia spadku po zmarłym (tj. zmarło przed nim) – udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych;

Przykład A:

W grudniu 2021 roku zmarł Michał, pozostawiwszy po sobie żonę Krystynę. Małżeństwo nie miało dzieci. Spadkobiercami ustawowymi po Michale są zatem żona Krystyna (która dziedziczy połowę spadku) oraz rodzice Jerzy i Marianna (po 1/4 dla każdego z nich). Jednak Marianna zmarła we wrześniu 2021 roku, przed Michałem. W jej miejsce wchodzi rodzeństwo Michała – Sylwia, Katarzyna i Marek. Zatem spadkobiercami ustawowymi po Michale są: żona Krystyna w 1/2, ojciec Jerzy w 1/4 oraz Sylwia, Katarzyna i Marek – po 1/12 każde z nich (udział 1/4 Marianny podzielił się na 3 dzieci).

Przykład B:

W marcu 2021 roku zmarł Damian, który nie miał dzieci ani żony (był kawalerem lub bezdzietnym wdowcem lub rozwodnikiem). Spadkobiercami ustawowymi po Damianie są zatem rodzice Tadeusz i Beata (po 1/2 dla każdego z nich). Jednak ani Tadeusz ani Beata nie przeżyli syna – zmarli w 2018 i 2019 roku. Damian miał jednak brata – Jacka, który dziedziczy po nim w całości.

6. Jeśli któreś z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku po zmarłym w jego miejsce wchodzą jego zstępni (dzieci, a dalej wnuki i prawnuki – oczywiście mówimy o osobach żyjących lub już poczętych w chwili śmierci zmarłego);

Przykład:

W grudniu 2021 roku zmarł Michał, pozostawiwszy po sobie żonę Krystynę. Małżeństwo nie miało dzieci. Spadkobiercami ustawowymi po Michale są zatem żona Krystyna (która dziedziczy połowę spadku) oraz rodzice Jerzy i Marianna (po 1/4 dla każdego z nich). Jednak Marianna zmarła we wrześniu 2021 roku, przed Michałem. W jej miejsce wchodzi rodzeństwo Michała – Sylwia, Katarzyna i Marek. Zatem spadkobiercami ustawowymi po Michale są: żona Krystyna w 1/2, ojciec Jerzy w 1/4 oraz Sylwia, Katarzyna i Marek – po 1/12 każde z nich (udział 1/4 Marianny podzielił się na 3 dzieci). Jednak Sylwia również zmarła przed Michałem – w listopadzie 2021 roku, zatem w jej miejsce wchodzą jej dzieci Olgierd i Joanna, które dziedziczą po Michale w 1/24 części każde z nich. W tej sytuacji po zmarłym jednocześnie dziedziczy żona, ojciec, rodzeństwo oraz dzieci siostry.

7. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu (równocześnie) z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku;

Przykład:

W marcu 2019 roku zmarła Ilona, pozostawiwszy po sobie męża Krystiana. Para nie miała dzieci. Ojciec Ilony zmarł w 2015 roku, matka Ilony – Halina żyje. Ilona nie miała rodzeństwa. Spadkobiercami ustawowymi po Ilonie są mąż i matka – po 1/2 części każde z nich.

WAŻNE: Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku. Dotyczy to sytuacji, gdy zmarły pozostawał w związku małżeńskim, ale nie pozostawił zstępnych (dzieci, wnuki itd.). Przypomnijmy, że jeżeli zmarły miał zstępnych, rodzice i rodzeństwo w ogóle nie dochodzą do dziedziczenia.

Jeżeli zmarły pozostawił małżonka, ale nie miał zstępnych, rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa – małżonek zmarłego dziedziczy w całości.

8. Jeżeli żadna z wyżej wymienionych osób nie dożyła otwarcia spadku po zmarłym dziedziczą jego dziadkowie;

Przykład:

W marcu 2021 roku zmarł Konrad. Konrad był bezdzietnym kawalerem. Konrad nie miał rodzeństwa. Jego rodzice zginęli przed nim w wypadku samochodowym. Spadkobiercami ustawowymi Konrada w takiej sytuacji są jego dziadkowie – Zbigniew i Teresa oraz Marian i Bożena, po 1/4 części każde z nich.

9. Jeżeli dziadkowie nie dożyli otwarcia spadku po zmarłym – dziedziczą ich dzieci, czyli w praktyce rodzeństwo rodziców zmarłego, a w dalszej kolejności ich dzieci;

Przykład:

W marcu 2021 roku zmarł Konrad. Konrad był bezdzietnym kawalerem. Konrad nie miał rodzeństwa. Jego rodzice zginęli przed nim w wypadku samochodowym. Spadkobiercami ustawowymi Konrada w takiej sytuacji są jego dziadkowie – rodzice jego ojca Tomasza – Zbigniew i Teresa oraz rodzice jego matki Michaliny – Marian i Bożena, po 1/4 części każde z nich.

Jednak Zbigniew również zmarł przed Konradem. W jego miejsce wchodzi zatem jego syn, brat Tomasza, struj Konrada – Roman. Po Konradzie dziedziczą zatem babcia Teresa, dziadek Marian, babcia Bożena i stryj Roman – po 1/4 części każde z nich.

Gdyby Roman nie żył, dziedziczyłyby jego dzieci – rodzeństwo cioteczne Konrada.

Gdyby jednak Zbigniew i Teresa nie mieli innych dzieci niż Tomasz, ojciec Konrada, to w przypadku wcześniejszej śmierci Zbigniewa, po Konradzie dziedziczyliby Teresa, Marian i Bożena – po 1/3 każde z nich.

10. Jeżeli żadna z powołanych wyżej osób nie przeżyła spadkodawcy, możliwe jest dziedziczenie pasierba – tj. osoby która nie jest biologicznym dzieckiem zmarłego, ale jego zmarłego małżonka. Warunkiem dziedziczenia pasierba jest to, że jego rodzice nie żyją w chwili śmierci naszego zmarłego.

Przykład:

W lipcu 2020 roku zmarła Urszula. Urszula nie miała zstępnych, rodziców, rodzeństwa, zstępnych rodzeństwa, dziadków, rodzeństwa rodziców ani ich zstępnych. Urszula była wdową po Ludwiku, który miał córkę z pierwszego małżeństwa – Kingę. Ludwik zmarł w styczniu 2017 roku, zaś matka Kingi w czerwcu 2019. W tej sytuacji (i tylko w tej, jeśli Urszula nie sporządziła testamentu) Kinga dziedziczy po Urszuli.

11. Jeżeli nie zachodzi żadna z powyższych sytuacji, spadkobiercą zostaje gmina ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego, a jeśli nie da się go ustalić lub ostatnie miejsce zamieszkania zmarłego znajdowało się za granicą – spadkobiercą zostaje Skarb Państwa.

Jak widać krąg spadkobierców ustawowych jest naprawdę szeroki. Warto zastanowić się, kto w danej chwili po nas dziedziczy i jeżeli nie jesteśmy zadowoleni z rezultatu – pomyśleć o napisaniu testamentu. Trzeba pamiętać, że po śmierci krąg spadkobierców jest co do zasady niezmienny – ewentualne odrzucenia spadku nie zawsze przynoszą pożądany efekt, a przesunięcia majątkowe między spadkobiercami dokonywane są na podstawie umowy działu spadku.

Trzeba też zauważyć, że „spadek nie ginie”. Nawet jeśli zmarły nie pozostawił najbliższej rodziny, być może miał jakiś dalekich krewnych (w końcu może dość aż do dziadków, rodzeństwa rodziców i ich dzieci czy wnuków!). Ostatecznością jest dziedziczenie przez gminę ostatniego miejsca zamieszkania czy Skarb Państwa.

I jeszcze jedna ważna uwaga: to, że wiemy, że ktoś zmarł i jesteśmy jego spadkobiercą ustawowym nie zwalnia nas od przeprowadzenia postępowania spadkowego, które będzie ten fakt potwierdzało! Takie postępowanie może przeprowadzić sąd ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego (otrzymamy wówczas postanowienie o stwierdzenie nabycia spadku) lub notariusz (otrzymamy wówczas akt poświadczenia dziedziczenia). O tym więcej w osobnym artykule.